De Jodenbuurt – Een historische wandeling door Joods Amsterdam

Meer dan 400 jaar gelden kwam een grote groep Joden naar Nederland en Amsterdam toe en vestigden zich in de wijk die we nu kennen als de Jodenbuurt. Ze voelden zich nergens zo thuis als in Mokum. En nog steeds wordt Amsterdam zo genoemd, wat in het Hebreeuws ‘stad’ of ‘plaats’ betekent. De Jodenbuurt was waar ze eeuwenlang verbleven, met hoogtepunten, maar ook zeker ook dieptepunten. En dat diepepunt heeft helaas alles te maken met de Tweede Wereldoorlog.

Om meer te weten te komen van deze buurt kun je een prachtige wandeling maken voor dit deel van Amsterdam. En er valt ontzettend veel geschiedenis te ontdekken. In dit artikel neem je ik je kort mee naar de historie van de Jodenbuurt. En ook vind je hier een complete wandeling langs de hoogtepunten die het hele ‘Joodse’ verhaal vertellen. Wandel je mee?

Dit artikel over de wandeling door de Jodenbuurt van Amsterdam bevat affiliate links. Dit betekent dat je als je een boeking maakt via één van de links op deze website, Travel4history daar een kleine vergoeding voor krijgt. Daar zijn voor jou geen extra kosten aan verbonden!

Een korte uitleg over de geschiedenis van de Jodenbuurt

Voordat je een wandeling gaat maken door de Jodenbuurt is het van belang eerst meer te weten te komen over een aantal historische aspecten. Wat is het verschil tussen Sefardische en Asjkenazische Joden? Was Amsterdam zo gastvrij? Waar verbleven ze en hoe leefden ze en wat gebeurden er tussen 1900 en 1950?

Sefardische en Asjkenazische joden?

Aan het einde van de 16de eeuw komen de eerste Sefardische Joden aan in Amsterdam. Met Sefardisch worden de Joden bedoeld wiens voorouders uit Spanje of Portugal kwamen. Zij werden gedwongen aan het eind van de 15de eeuw Spanje en Portugal te verlaten. Ze vertrokken richting Engeland en via Antwerpen kwamen ze uit in Amsterdam.

Asjkenazisch of Asjkenazim was een andere benaming voor Duitsland. Hiermee worden veelal de Joden uit Duitsland en Oost-Europa bedoeld. Zij vluchtten naar Nederland toen tijdens de dertigjarige oorlog (1618-1648) de Jodenvervolging in het Heilige Roomse Rijk toenam. Rond het jaar 1700 leefden woonden ongeveer 10.000 Joden in Amsterdam, veruit het meeste dan in welke Europese stad dan ook.

Was Amsterdam dan zo gastvrij?

Voor Nederland was met de oprichting van de VOC in 1602 de Gouden Eeuw begonnen. Toen de Joden in Amsterdam aankwamen mochten ze in eerste instantie niet openlijk hun geloof belijden. Maar dat veranderde langzamerhand en in 1639 werd de eerste synagoge ingeleid. In 1671 opende de Hoogduitse Synagoge zijn deuren, het huidige Joods Historisch Museum. En in 1675 kwam daar de opening van de Portugese synagoge, de Esnoga bij. Op dat moment was de Esnoga de grootste synagoge ter wereld. Nergens in Europa hadden de Joden in de Gouden Eeuw zoveel godsdienstvrijheid als in Amsterdam.

Waar leefden de Joden en hoe waren de omstandigheden daar?

De buurt waar de Portugese Synagoge staat wordt de Jodenbuurt genoemd. De plek waar nu de Stopera staat heette vroeger Vlooienburg en de Joden woonden voornamelijk in Valkenburg/Marken, Uilenberg en Rapenburg. Simpel gezegd, het gebied rondom de Portugese Synagoge.

Maar de meesten Joden in Amsterdam leefden voornamelijk in armoede en hadden het niet zo goed. Ze waren afhankelijk van de handel op straat of moesten bedelen. Een belangrijk beroep die de Joden naar Amsterdam brachten was de diamantindustrie. Toen rond 1850 de industrialisatie op gang leek te komen in Nederland had dit een positieve invloed op de circa 25.000 Joden die er toen in Amsterdam woonden. Het is ook in deze tijd dat diamantslijperij Boas in 1870 ontstond en de de Bijenkorf zijn deuren openden.

Maar dan die Tweede Wereldoorlog…

Maar in het begin van de twintigste eeuw veranderde de situatie. Het Amsterdamse stadsbestuur besloot een deel van de Joodse Wijk, gelegen rondom de Portugese synagoge te saneren. Vele Joden besloten te verhuizen naar de Transvaalbuurt, een paar kilometer ten zuiden van de synagoge. En de crisis van 1929 maakte het er niet beter op. Tachtig procent van de werknemers in de diamantindustrie raakte werkloos. En toen moest het ergste nog komen.

Toen Nazi-Duitsland Nederland binnenviel op 10 mei 1940 leidde dat ook tot Anti-Joodse sentimenten en maatregelen. Maar ook werd ook het plan van die Endlösung uitgevoerd. Dit betekende volgens de Nazi’s dat het Joodse volk uitgeroeid moest worden. Van de 140.000 Joden die er in Nederland woonden leefden er 80.000 in Amsterdam. Na de oorlog was 75% van de Joden in Nederland vermoord of omgekomen in de concentratiekampen. Een trieste gebeurtenis uit de mensheid.

De wandeling door Joods Amsterdam

Na de oorlog woonden er nog maar 15.000 Joden in Amsterdam. Ze moesten hun leven weer oppakken na de verschrikkelijke gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog. In Amstelveen Buitenveldert en Amsterdam is er nog een bloeiende Joodse gemeenschap te vinden.

Hieronder vind je een digitale kaart met de wandeling langs enkele interessante bezienswaardigheden. Daaronder vind je de belangrijkste bezienswaardigheden van de deze route.

1. Het Joods Historisch Museum

De start van de wandeling begint bij het Joods Historisch Museum. Dit museum was vroeger de eerste synagoge van de Asjkenazische Joden. Deze Joden kwamen uit Duitsland en het oosten van Europa. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw door de Duitse bezetter gesloten en heeft het geen belangrijke functie meer gehad.

Sinds 1987 vind je hier het Joods Historisch Museum. Een bezoek brengen aan dit indrukwekkende museum is een aanrader. Zo kun je zien hoe de synagoge er van binnenuit ziet en krijg je alle te weten over de geschiedenis van de Joden in Amsterdam.

Joods Historisch Museum bezoeken?
Entreeticket: € 17 euro, gratis met een museumjaarkaart. Koop hier je ticket online.
Openingstijden: Elke dag van 10 tot 17 uur.

2 & 3. De Dokwerker en de Portugees-Israëlitische Synagoge

Nadat je alles te weten bent gekomen van de geschiedenis van Joods Amsterdam, gaan we richting de Esnoga. Maar eerst tref je een beeld aan van de Dokwerker. Deze is neergezet ter herinnering aan de Februaristaking van 1941. Dit was een grootschalige verzetsactie tegen de Duitse bezetting en hun plannen voor Nederland.

De Esnoga is het meest bekende bouwwerk van het Waterlooplein. Al in 1639 bouwden de Sefardische Joden een synagoge in de buurt, maar het was nog niet toegestaan deze op een prominente plek neer te zetten. De Esnoga, zoals deze ook wel genoemd wordt is duidelijk aanwezig. Het gebouw is ontworpen naar het model van de eerste Joodse tempel, die van koning Salomo in 1000/900 voor Christus. Bij een bezoek aan de tempel dien je als man een keppeltje te dragen.

De Esnoga bezoeken?
Entreeticket: Inbegrepen bij het tickets van de Joods Historisch Museum
Openingstijden: Deze verschillen per maand, maar over het algemeen van 10 tot 17 uur.

4. Huis de Pinto

Als je langs het Rembrandthuis loopt ben je bijna in de buurt van Huis de Pinto. Nu is het een cultureel centrum, in de zeventiende eeuw was dit het huis van de rijke familie de Pinto. Ze kochten het in 1651, maar het pand is gebouwd in 1607.

In deze buurt woonden in die tijd veel kunstenaars, kunsthandelaren en juweliers. Ook de rijkere Joden verbleven hier in dit gedeelte van de stad. Zo ook de bankiers- en koopmansfamilie De Pinto.

5. Uilenburgersjoel

Na Huis de Pinto loop je langs diamantslijperij Gassan naar de Uilenburgersjoel. Het gebouw stamt uit 1766 en werd vroeger gebruikt als synagoge. Sinds 1970 is het een Rijksmonument en worden er vooral muziekuitvoeringen en andere bijeenkomsten georganiseerd. Toen ik er langs liep was het hek dicht, waardoor ik verder het pand niet heb kunnen bezichtigen.

6 & 7. Diamantslijperij Gassan

Als je iets terugloopt, kom je uit bij de bekendste diamantslijperij van Amsterdam, Gassan. Hier zat vroeger de bekendste diamantslijperij van Europa, Boas. De diamantindustrie was voornamelijk een Joodse aangelegenheid en vanaf 1850 groeide de handel in diamanten aanzienlijk. Sinds 1945 zit hier de opvolger van Bosa, Gassan Diamonds. Als je wil kun je hier een rondleiding boeken om meer te weten te komen over deze glimmende industrie.

8. Plantage Doklaan

Na het uitzicht op diamantslijperij Gassan vervolg je de reis richting Artis door de Plantage Doklaan. In deze wijk woonden vroeger veel Joden en liep door tot langs Artis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn velen uit hun huis gehaald en gedeporteerd naar Westerbork. Na de oorlog kwamen velen niet meer terug. Op sommige muren vind je nog een bordje met meer informatie over wie er woonden en waar ze zijn overleden.

9. Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond

Henri Polak (1868-1943) en Jan van Zutphen (1863-1958) richtte de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond (ANDB) op, voornamelijk voor Joodse werknemers in Amsterdam. Zij waren een goed georganiseerde arbeidersbeweging en stonden model voor de moderne vakbonden die aan het begin van de 20ste eeuw opkwamen. Vanaf 1899 verbleven zij in het door Berlage ontwikkelde gebouw aan de huidige Henri Polaklaan 9. Het kreeg toen de naam de Burcht van Berlage en staat bekend als het oudste vakbondsgebouw in Nederland. Polak bleef maar enkele jaren voorzitter en in 1940 werd de vakbond door de Duitsers verboden. Toen was de gouden periode van de diamantenindustrie al voorbij.

10 & 11. Hollandsche Schouwburg & Holocaust Museum

Wanneer je langs Artis loopt, kom je ook langs het Verzetsmuseum. Ook dit museum is interessant om een bezoek aan te brengen. Maar loop je iets verder dan kom je uit bij de Hollandsche Schouwburg. Helaas is deze tot 2024 gesloten, maar dit was de plek waar alle Joodse burgers zich moesten verzamelen. Vervolgens werden ze vanaf hier op transport gezet naar Westerbork en vervolgens verder naar o.a. Duitsland of Polen. In de Hollandsche Schouwburg vind je een klein museum en een monument ter nagedachtenis aan alle slachtoffers.

Aan de overkant van de Hollandsche Schouwburg zal in 2024 het nieuwe Holocaust Museum openen. Dit museum zal de gehele geschiedenis van de Jodenvervolging gaan vertellen.

12. Wertheimpark Auschwitz Monument

Vervolg de route van deze wandeling door de Jodenbuurt met Artis in je rug. Je komt dan aan bij het Wertheimpark. Dit park is vernoemd naar de Joodse ondernemer en filantroop Abraham Carel Wertheim (1832-1897). In het park staat een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van concentratiekamp Auschwitz. Dat monument is ontwikkeld door de schrijver Jan Wolkers. Op de laatste zondag van januari wordt hier jaarlijks Nationale Holocaust Herdenking gehouden.

13. Het Holocaust Namenmonument

Tot slot eindig je de wandeling door de Jodenbuurt bij het Holocaust Namenmonument. Dit monument werd op 19 september 2021 onthuld door Koning Willem-Alexander en is een herdenkingsplek aan alle 102.000 slachtoffers van de Holocaust. Hier vind je namelijk alle namen van de slachtoffers. Het is een indrukwekkende plek om stil te staan en je af te vragen hoe dit allemaal heeft kunnen gebeuren. Maar helaas heeft het plaatsgevonden…

Meer lezen en verdere verdieping?

Nu zal je ongetwijfeld afvragen waarom er geen bezoek wordt gebracht aan het Anne Frank Huis? In principe is dat heel eenvoudig: het Achterhuis ligt niet in de Jodenbuurt. Verder bevindt het zich op 2 kilometer afstand van de Portugese Synagoge. Maar mocht je meer willen weten over het lot van de Joden in de Tweede Wereldoorlog dan is een bezoek aan het Anne Frank Huis absoluut een aanrader. Sterker nog, eigenlijk zou elke basisschool het een keer bezocht moeten hebben, want dit leed wil je mensen toch niet nog een keer aandoen? Of lees hier het artikel over het Anne Frank en het Achterhuis.

Andere interessante plekken zijn het Verzetsmuseum, waar je tijdens deze route ook langskomt en de Beth Haim begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel. Het Verzetsmuseum gaat over het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog, want hoe groot was dat verzet eigenlijk? En de Beth Haim begraafplaats is bijzonder, omdat hier al 400 jaar Portugese Joden begraven worden. Het is de oudste Joodse begraafplaats van Nederland met meer dan 28.000 begraven, waarvan het grootste gedeelte uit de Sefardische gemeente bestaat.

Heb jij nog tips, ideeën of opmerkingen over deze wandeling door de voormalige Jodenbuurt? Laat dan gerust hieronder een bericht achter.